Ο ναρκισσισμός, ως έννοια στην ψυχολογία, αναφέρεται σε ένα φάσμα συμπεριφορών και χαρακτηριστικών που εκτείνονται από ήπια εγωκεντρικά μοτίβα έως παθολογικές εκφάνσεις όπως η Ναρκισσιστική Διαταραχή Προσωπικότητας (NPD) η οποία αποτελεί ένα πολυσύνθετο θέμα ψυχικής υγείας που μπορεί να επηρεάσει τη ζωή του πάσχοντα και των γύρω του.
Οι διαφορετικοί τύποι ναρκισσισμού εκδηλώνονται με τρόπους που διαφέρουν σχεδόν ριζικά μεταξύ τους, επηρεάζοντας τόσο την αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό του όσο και τις σχέσεις του με τους άλλους.
Μεγαλειώδης (Grandiose ή Overt) Ναρκισσισμός:
Ο πιο αναγνωρίσιμος τύπος ναρκισσισμού. Χαρακτηρίζεται από εξωστρέφεια, υπερβολική αυτοπεποίθηση, απαίτηση θαυμασμού και έλλειψη ενσυναίσθησης. Το άτομο τείνει να προβάλλει διαρκώς τον εαυτό και τα επιτεύγματα του αναζητώντας το θαυμασμό και την επιβράβευση. Το “εγώ”, παρόλο που φαίνεται ισχυρό, είναι πολύ ευάλωτο και ευαίσθητο στην κριτική, ενώ το οποιοδήποτε αρνητικό σχόλιο μεταφράζεται ως φθόνος ή ανταγωνισμός.
Παράδειγμα από την κλινική πράξη: Ένας άνδρας σε ηγετική θέση απορρίπτει κάθε πρόταση συνεργατών του, θεωρώντας ότι «μόνο ο ίδιος ξέρει». Ενοχλείται αν δεν αναγνωριστεί δημόσια η «εξαιρετική» του συμβολή, ενώ συχνά μειώνει τους άλλους για να τονίσει τη δική του αξία.
Κρυφός (Covert ή Vulnerable) Ναρκισσισμός:
Εμφανίζεται με χαμηλή αυτοεκτίμηση, έντονη ευαισθησία στην κριτική και ένα εσωτερικό αίσθημα κενού. Τα άτομα συχνά αναζητούν έμμεση επιβεβαίωση και μπορεί να υιοθετούν ρόλο θύματος ή να μεταφέρουν στους άλλους την ευθύνη για την προσωπική τους δυστυχία ή αποτυχία. Συχνά παρατηρείται και έλλειψη ενσυναίσθησης καθώς το άτομο θεωρεί πως τα δικά του “προβλήματα” είναι σοβαρότερα και δεν μπορεί να αφουγκραστεί τα αρνητικά συναισθήματα των γύρω του.
Παράδειγμα από την κλινική πράξη: Μια γυναίκα νιώθει ότι οι γύρω της δεν την εκτιμούν. Συχνά παρουσιάζεται ως «παρεξηγημένη» ή «αδικημένη», περιμένοντας οι άλλοι να την καθησυχάσουν και να της προσφέρουν προσοχή.
Κοινοτικός (Communal) Ναρκισσισμός:
Εδώ το άτομο επιδιώκει θαυμασμό μέσα από την φαινομενική κοινωνική προσφορά ή τον αλτρουισμό. Συχνά, όμως, το κίνητρο είναι η αυτοπροβολή και όχι η πραγματική φροντίδα για τους άλλους. Το άτομο βιώνει ένα εσωτερικό αίσθημα ανωτερότητας από πλευράς ηθικής και αξιών, το οποίο προβάλλουν στην εκάστοτε κοινότητα. Συχνά παρατηρείται ασυνέπεια λόγων και πράξεων καθώς το άτομο δεν ανταποκρίνεται έμπρακτα σε όσα πρεσβεύει προφορικά.
Παράδειγμα από την κλινική πράξη: Ένα άτομο αφιερώνει πολλές ώρες σε εθελοντικές δράσεις, αλλά φροντίζει πάντα να αναρτά φωτογραφίες στα κοινωνικά δίκτυα. Όταν δεν λαμβάνει αρκετά «likes», αισθάνεται αδικημένο.
Κακοήθης (Malignant) Ναρκισσισμός:
Η πιο επικίνδυνη μορφή ναρκισσισμού, που συνδυάζει στοιχεία σαδισμού με χαρακτηριστικά αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Χαρακτηρίζεται από έλλειψη ενσυναίσθησης, χειραγώγηση, εκμετάλλευση και επιθετικότητα. Το άτομο βιώνει έντονο αίσθημα ανωτερότητας και μεγαλείου το οποίο το οδηγεί συχνά σε παραβατικές συμπεριφορές καθώς θεωρεί πως είναι υπεράνω των κοινωνικών κανόνων. Ταυτόχρονα, αντλεί ευχαρίστηση από την άσκηση ελέγχου στους άλλους, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε ταπεινωτικές ή σαδιστικές συμπεριφορές. Σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να παρατηρηθούν ακόμα και παρανοϊκές τάσεις, όπως υπερβολική καχυποψία, ειδικά αν η αξία του ατόμου αμφισβητηθεί.
Παράδειγμα από την κλινική πράξη: Ένας σύντροφος αρχικά εμφανίζεται γοητευτικός και προστατευτικός, αλλά σταδιακά γίνεται ελεγκτικός και σαδιστικός. Χρησιμοποιεί τον φόβο και την ενοχή για να διατηρήσει έλεγχο στη σχέση, χωρίς να τον απασχολεί ο πόνος που προκαλεί.
Υγιής (Healthy) Ναρκισσισμός:
Υπάρχει και μια λειτουργική μορφή ναρκισσισμού, που σχετίζεται με αυτοπεποίθηση, θετική αυτοεικόνα και υγιή φιλοδοξία. Δεν εμπεριέχει την ανάγκη υποτίμησης των άλλων αλλά αντιθέτως βασίζεται σε ρεαλιστική αυτοαξιολόγηση που οδηγεί σε δράση και διεκδίκηση για τον εαυτό. Το άτομο διαθέτει ενσυναίσθηση και μπορεί να κατανοήσει και να συμπονέσει τους άλλους. Ο υγιής ναρκισσισμός δεν αποτελεί διαγνωστικό όρο αλλά αντιθέτως είναι εφόδιο για προσωπική εξέλιξη και αυτοβελτίωση.
Παράδειγμα από την κλινική πράξη: Ένας νέος επαγγελματίας αναγνωρίζει τις ικανότητές του και χαίρεται για τις επιτυχίες του, χωρίς να μειώνει τους γύρω του. Η αυτοπεποίθησή του τον βοηθά να αναλαμβάνει πρωτοβουλίες και να λειτουργεί ως θετικός ηγέτης.
Συμπερασματικά:
O ναρκισσισμός δεν είναι μονόπλευρος, περιλαμβάνει πλήθος μορφών που εκτείνονται από την υγιή αυτοεκτίμηση έως την παθολογική κακοήθεια. Η κατανόηση των διαφορετικών τύπων βοηθά τόσο τα άτομα όσο και τους ειδικούς ψυχικής υγείας να αναγνωρίσουν τα μοτίβα και να καλλιεργήσουν πιο ουσιαστικές και ισορροπημένες σχέσεις. Αν αναγνωρίζετε τέτοια μοτίβα στη ζωή σας – είτε στον εαυτό σας είτε σε ανθρώπους που σας περιβάλλουν – μην διστάσετε να απευθυνθείτε σε έναν ειδικό ψυχικής υγείας. Η έγκαιρη αναγνώριση και η σωστή θεραπευτική υποστήριξη μπορούν να βελτιώσουν σημαντικά την ποιότητα ζωής και των δύο πλευρών.